Engin denizlerin derinliklerinde yaşayan sağır ve kör deniz yıldızları gibi, hayat yolundaki karanlık çalışmalarına devam et, inat et, ağının kopan ilmiğini milyonuncu defa tekrar bağla, tecrübe için elinde mekânın sonsuzluğu ve zamanın sınırsızlığı var. Ceza görmeden yanılmak hakkı olduğu müddetçe insan muvaffakiyetten daima emin olabilir.
Oscar Wilde iki kişinin eserlerinin 19. yüzyılı tarihte bir dönüm noktası haline getirdiğini belirtir: Darwin ve Renan, “biri Doğa Kitabı’nın diğeri Tanrı’nın kitaplarının eleştirmeni”dir. Bugün ekseriyetle unutulmuş olsa da Fransız III. Cumhuriyet ideolojisinin mimarlarından Renan’ın ve geliştirdiği filolojik kutsal kitap eleştirisinin sonuçlarını yaşıyoruz. Renan’ın ülkesi Fransa’da bugün en çok okunan eseri ise elinizde tuttuğunuz hatırat: Allak bullak olmuş Devrim ve Karşı Devrimler Fransa’sına doğmuş Renan’ın taşradaki çocukluğu, mütedeyyin yılları ve Katolik kilisesinin en önemli kurumlarından birinde imanını yitirişini anlatan bu hatıra parçaları 19. yüzyılın fikri çalkantılarının bir sismografı olarak okunabilir. Bilim kilisesine ihtida eden Renan’ın nefs muhasebesi, seküler öznenin manevi krizlerden doğuşuna dair yazılmış en derinlikli tanıklıklardan.
